एक आम नागरिक व्यक्ति  जो आफ्नो लागि उनका बाबुआमाले जन्माई हुर्काइ शिक्षा-दीक्षा दिलाई एक सक्षम मानिस बनाउन धेरै मेहेनत अनि लगानी लगाएका हुन्छन् । हो तिनै व्यक्ति नै जीवनको गन्तव्यमा परिवर्तनको बिगुल फुक्दै आफूभित्र भएका परिवर्तनका ज्वालालाई क्रान्तिको लागि आफूलाई देश, काल अनि परिस्थिति र तत्कालीन शासनका विरुद्ध कदम चलाउन अनि नारा लगाउन बाध्य हुन्छन्, हो तिनै व्यक्ति आज हामी सहिदको रुपमा नाम लिइरहेका छौ अनि लिइरहन्छौं, जो सधै अमर छन् ।

सपना हरेक मानिसको हुन्छ । शायद तिनै मानिसले आफ्नो सपनाको लागि बाँचेका भए आफ्नै जीवन रमणीय बनाउन सक्थे तर उनीहरु त सारा नेपालीको सपना साकार बनाउन लागिपरे । २१ वर्ष, २७ वर्ष, ३२ वर्ष अनि ४७ वर्ष उमेरको [व्याख्या तल आउँछ] मानिसको अलि बढी नै सपना हुन्छ जुन सपना साकार गर्न आफ्नो परिवार, आफन्त अनि इस्टमित्रहरु सबैले साथ सहयोग पनि दिने गर्छन् । त्यो पनि राणाकालमा पढेलेखेको लागि त झन् कुरै नगरम् । हो तिनै मानिस आज सिङ्गो नेपालीको सपनाको लागि लडे, तर आज ती ४ जना युगपुरुषको सपनाको धरातल कति थियो ? के रहेछ ? अठोट किन यति गरे ? प्रतिफल कति पायो समाज अनि देशले ? सफल को भए अनि पराजय कसले भोग्नु पर्यो ? सपना कति डिग्रीको थियो भनेर नाप्ने कुनै थर्मोमिटर न बन्यो, न बनाउन खोजियो, न बन्ने नै छ ।

हामी त विद्यालयमा पुरानो पाठ्यक्रममा कक्षा ७, ८,९ र १० मा सामाजिक सिक्षा, नागरिक शिक्षा अनि नैतिक शिक्षा र प्रवीणता प्रमाणापत्र तहममा नेपाल परिचय पुस्तकमा यी विषयमा पढ्ने अवसर पायौं, अनि पढ्यौं हामीलाई थाहा भयो— देश, इतिहासकाल, परिस्थिति अनि सहिदका बारेमा । तर अझै पनि कौतुहलमै छु सहिदको सपना के थियो र कहाँ पुग्यो भनेर । तर अहिलेको पाठयक्रमा के छ अनि के राखिएको छ ? अस्ति कता कता सामाजिक संजालको भिडियोमा माओवादी केन्द्रका अध्यक्ष पुष्पकमल दाहालले यी शिक्षाहरु हुनपर्छ, अनि राख्नु पर्छ अनि हुनपर्छ भनेको  मैले पनि हेरें । हामी अनि हाम्रो पिंढीलाई यी शब्दहरु सुन्दा पनि कान ठाडो हुन्छ ।

आफ्नो राष्ट्र, जाति, धर्म, संस्कृति वा कुनै महान उद्देश्यका लागि बलिदान दिने वीर व्यक्तिलाई सहिद भनिन्छ । सहिदहरू देश र जनताको स्वतन्त्रता, न्याय, समानता तथा मानव अधिकारको संरक्षणका लागि लड्दै आफ्नो जीवन उत्सर्ग गर्छन्।

नेपालको सन्दर्भमा, राणा शासनको निरंकुशताविरुद्ध लड्दै शुक्रराज शास्त्री, धर्मभक्त माथेमा, गंगालाल श्रेष्ठ र दशरथ चन्द जस्ता वीर सहिदहरूले प्रजातन्त्र स्थापनाका लागि ज्यान त्याग गरेका थिए। हरेक वर्ष माघ १६ गतेलाई सहिद दिवस  (सहिद दिवस) का रूपमा मनाइन्छ । त्यसको भोलिपल्टदेखि नेताहरुले बिर्सन्छन् । सहिदहरूको बलिदानको कारण आज हामी नेपाली स्वतन्त्र जीवन बाँच्न पाएका छौं। त्यसैले उनीहरूको योगदानलाई कहिल्यै बिर्सिनु हुँदैन, बरु उनीहरूले देखाएको बाटोमा हिँडेर देश र समाजलाई समृद्ध बनाउनुपर्छ।

सहिदको उदय इतिहासमा त्यस्तो समयमा हुन्छ, जब समाज अन्याय, अत्याचार, दमन र अधिनायकवादी शासनबाट गुज्रिरहेको हुन्छ। जब मानिसहरू स्वतन्त्रता, समानता, मानव अधिकार र न्यायको लागि लड्न अगाडि सर्छन्, तब कतिपयले आफ्नो जीवनसम्म अर्पण गर्नुपर्छ। यिनै व्यक्तिहरू सहिदका रूपमा स्थापित हुन्छन्। नेपालको सन्दर्भमा, सहिदहरूको उदय मुख्यतः राणा शासनको अत्याचारविरुद्ध भएको पाइन्छ। सन् १९४१ (वि.सं. १९९७) मा शुक्रराज शास्त्री, धर्मभक्त माथेमा, गंगालाल श्रेष्ठ, र दशरथ चन्द जस्ता क्रान्तिकारीहरूले प्रजातन्त्र स्थापनाका लागि बलिदान दिए। यिनलाई नेपालका प्रथम सहिदका रूपमा मानिन्छ।

त्यसपछि, २००७ सालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलन, २०३६ सालको जनमत संग्रह, २०४६ सालको जनआन्दोलन, र २०६२/६३ को जनआन्दोलन लगायतका विभिन्न आन्दोलनहरूमा समेत सहिदहरू उत्पन्न भए। यी आन्दोलनहरूमा ज्यान गुमाउने वीरहरूकै कारण आज नेपालमा लोकतन्त्र, संघीयता, र गणतन्त्र स्थापित भएको छ।

सहिदहरूको उदय त्यतिबेला हुन्छ, जब अन्यायविरुद्ध उभिनका लागि कोही आफ्नो ज्यानको परवाह नगरी लड्न तयार हुन्छन्। उनीहरूको योगदान कहिल्यै बिर्सनु हुँदैन। सहिदहरू राष्ट्रका अमर दीप हुन्, जसले स्वतन्त्रताको मार्ग उज्यालो बनाउँछन्।

नेपाल राजपत्रमा सहिदहरू

नेपाल राजपत्रले २०५८ सालमा प्रकाशित गरेको सहिदको सूचीमा ४७१ सहिदको नाम थियो। यसपछि २०६३ सालको जनआन्दोलन र २०६२/६३ को जनउत्थान संघर्ष पछि सहिदहरूको संख्या बढेर ५०८ पुग्यो।

यस सूचीमा रहेका सहिदहरूलाई नेपाल सरकारद्वारा सम्मान प्रदान गरिएको छ र नेपालका सहिदहरूको योगदान सधैं स्मरणीय रहन्छ।

लखन थापा

लखन थापा एक महान नेपाली क्रान्तिकारी नेता र प्रथम विश्व युद्धको समयको साहसी योद्धा थिए। उनी नेपाली कांग्रेसका प्रारम्भिक नेताहरूमा गनिन्छन् र प्रजातन्त्रको लागि लड्नका लागि आन्दोलनकारी गतिविधिमा संलग्न थिए।

लखन थापाको जीवनी र योगदान:

१. व्यक्तिगत जानकारी

• पूरा नाम: लखन थापा

• जन्म: वि.सं. १९२७ (सन् १८७०)

• जन्म स्थान: पर्सा जिल्ला, नेपाल

• मृत्यु: वि.सं. २००१ (सन् १९४४)

२. योगदान

लखन थापाको प्रमुख योगदान राणा शासनको विरुद्धमा भएको आन्दोलन र संघर्षमा थियो। उनले नेपालको प्रारम्भिक प्रजातान्त्रिक आन्दोलनमा महत्वपूर्ण भूमिका खेले र राणा शासनका अत्याचार र असमानताका विरुद्ध संघर्ष गरे।

३. राजनीतिक र क्रान्तिकारी गतिविधि

लखन थापा नेपालका प्रजातान्त्रिक आन्दोलनका एक महत्त्वपूर्ण क्रान्तिकारी नेता थिए। उनले राणा शासनको विरोधमा नेपाली कांग्रेसको स्थापना गर्नका लागि कार्य गरेका थिए।

• उनले नेपालमा प्रजातन्त्रको स्थापना र जनताको अधिकारका लागि संघर्ष गरेका थिए।

• उनले राणा शासनको अत्याचारको खिलाफत गर्दै जनतामा जागरूकता फैलाए।

• उनी एक प्रारम्भिक क्रान्तिकारी  थिए जसले नेपाली समाजमा समानता र न्यायका लागि संघर्ष गरे।

४. बलिदान

लखन थापालाई राणा सरकारले पक्राउ गरी फाँसीको सजाय सुनाएको थियो। उनको बलिदान नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनको प्रेरणा बनेको थियो। उनी नेपाली प्रथम सहिदमध्ये एक मानिन्छन्।

नेपालका ४ सहिदहरु:

१) शुक्रराज शास्त्रीको जीवनी र परिचय

१. व्यक्तिगत विवरण

क) पूरा नाम: शुक्रराज जोशी (शास्त्री)

ख) जन्म: वि.सं. १९५० (सन् १८९३)

ग) जन्मस्थान: तोक्हा, काठमाडौं, नेपाल

घ) बुबा: माधवराज जोशी

ङ) आमा: राममाया जोशी

च) धर्म: हिन्दू

छ) उपनाम: शास्त्री (संस्कृत शिक्षा प्राप्त गरेकाले)

ज) मृत्यु: ४७ वर्ष को उमेर-वि.सं. १९९७ माघ १०, टेकु, काठमाडौं (फाँसी दिइयो)

झ) पहिचान: नेपालका प्रथम सहिद

ञ) प्रजातान्त्रिक चेतना: उनले नेपाली जनतालाई प्रजातन्त्रका मूल्यहरू सिकाए।

ट) समाज सुधार: छुवाछूत, जातीय भेदभाव तथा सामाजिक कुरीतिहरूको विरोध गरे।

ठ)  बलिदान: नेपालमा प्रजातन्त्र स्थापना गर्ने अभियानमा सबैभन्दा पहिले ज्यान गुमाउने व्यक्ति भएकाले 'नेपालका प्रथम सहिद' को रूपमा सम्मान गरिन्छ।

ड) शुक्रराज शास्त्रीको बलिदानले नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनलाई प्रेरणा दियो। उनीजस्ता सहिदहरूकै त्यागका कारण आज हामी लोकतान्त्रिक शासन प्रणालीमा बाँच्न पाएका छौं। उनको नाम नेपाली इतिहासमा सधैं अमर रहनेछ।

२. वाल्यकाल र शिक्षा

शुक्रराज शास्त्रीको जन्म एक मध्यम वर्गीय परिवारमा भएको थियो। उनी बाल्यकालदेखि नै धार्मिक, अध्ययनशील र न्यायप्रेमी थिए। प्रारम्भिक शिक्षा नेपालमै प्राप्त गरेपछि उनले उच्च शिक्षा भारतको वाराणसी (काशी) मा संस्कृत विषयमा हासिल गरे। संस्कृत शास्त्रीको उपाधि प्राप्त गरेकाले उनलाई 'शास्त्री' उपनामले चिनिन थालियो।

शिक्षित भएका कारण उनले नेपालमा व्याप्त छुवाछूत, जातीय भेदभाव, निरंकुश शासन र अन्यायको विरुद्ध आवाज उठाउन थाले। यसले उनलाई सामाजिक सुधारकका रूपमा चिनायो।

३. समाज सुधार र प्रजातान्त्रिक अभियान

· उनले छुवाछूतको विरोध गर्दै सबै जातजातिका लागि समानताको पक्षमा उभिए।

· शुक्रराज शास्त्रीले नेपालमा शिक्षा, समाज सुधार र लोकतान्त्रिक चेतनाको विकास गर्न ठूला योगदान दिए।

· शुक्रराज शास्त्री नेपालका एक महान विद्वान्, समाजसेवी, तथा प्रजातन्त्रवादी नेता थिए। उनले भारतीय शहर वाराणसीमा अध्ययन गर्दै संस्कृत शास्त्रीको उपाधि प्राप्त गरे, त्यसैले उनलाई "शास्त्री" उपनामले चिनिन थालियो।

· राणा शासनको अत्याचार र निरंकुशताविरुद्ध उनले जनचेतना फैलाउने काम गरे। उनी नेपाली जनतालाई स्वतन्त्रता, समानता, र लोकतन्त्रको आवश्यकता बुझाउन लागिपरे। यसै कारण उनलाई राणा सरकारले "राजद्रोही" घोषणा गरी वि.सं. १९९७ माघ १० गते टेकुमा फाँसी दिएको थियो।

· हिन्दू धर्मका ग्रन्थहरूको अध्ययन गरी समाजमा रहेका गलत प्रथाहरू सुधार्ने प्रयास गरे।

· उनले नेपालमा प्रजातन्त्रको बीऊ रोप्ने कार्य गरे।

· भारतीय स्वतन्त्रता आन्दोलनबाट प्रभावित भएर नेपालमा पनि लोकतन्त्रको पक्षमा जनचेतना फैलाउने अभियान चलाए।

· उनको विचार र गतिविधिले राणा शासनलाई खतरा महसुस भयो, जसका कारण उनलाई पक्राउ गरी मृत्युदण्ड दिइयो।

४. शहादत (बलिदान)

शास्त्रीको क्रान्तिकारी विचारका कारण राणा सरकारले उनलाई राजद्रोही घोषित गर्यो। वि.सं. १९९७ माघ १० गते उनलाई काठमाडौंको टेकुमा रुखमा झुन्ड्याएर फाँसी दिइयो।

उनले रोपेको प्रजातान्त्रिक विचारको बीउले नेपालमा २००७ सालको क्रान्ति हुँदै आजसम्म प्रजातन्त्र र गणतन्त्रको स्थापना गर्न ठूलो भूमिका खेल्यो।

२) धर्मभक्त माथेमाको जीवन परिचय

१. व्यक्तिगत विवरण

• पूरा नाम: धर्मभक्त माथेमा

• जन्म: वि.सं. १९६५ (सन् १९०८)

• जन्मस्थान: ओमबहाल, काठमाडौं, नेपाल

• बुबा: अम्मरभक्त माथेमा

• आमा: नन्दकुमारी माथेमा

• धर्म: हिन्दू

• जाति: नयाँ

• मृत्यु: ३२ वर्षको उमेरमा - वि.सं. १९९७ माघ १३, सिफल, काठमाडौं (फाँसी दिइयो)

• पहिचान: नेपालका महान सहिद मध्ये एक

२. बाल्यकाल र शिक्षा

धर्मभक्त माथेमा काठमाडौंको ओमबहालमा जन्मेका थिए। उनी बाल्यकालदेखि नै इमानदार, अनुशासित र परिश्रमी थिए। नेपालमा राम्रो शिक्षाको अवसर कम भएकाले उनले भारतको दरभंगा र कोलकातामा उच्च शिक्षा प्राप्त गरे।

उनी शारीरिक तन्दुरुस्ती प्रति निकै सचेत थिए र नेपालमा पहिलोपटक 'बडी बिल्डिङ' को प्रचार गरेका व्यक्ति मानिन्छन्। उनी भारतमा रहँदा स्वतन्त्रता आन्दोलनबाट प्रभावित भए र नेपालमा पनि निरंकुश राणा शासनको अन्त्य गर्नुपर्छ भन्ने सोच्न थाले।

३. समाज सुधार र क्रान्तिकारी गतिविधि

धर्मभक्त माथेमाले नेपालमा शारीरिक तन्दुरुस्तीको विकास, शिक्षा विस्तार, र सामाजिक समानताको लागि संघर्ष गरे। उनले जातीय विभेद, छुवाछूत, तथा निरंकुशताको विरोध गरे।

• क्रान्तिकारी गतिविधि: उनले नेपालमा प्रजातान्त्रिक आन्दोलनको नेतृत्व गरे। शुक्रराज शास्त्री, दशरथ चन्द, गंगालाल श्रेष्ठलगायतका नेताहरूसँग मिलेर राणा शासनको विरोध गरे।

• गुप्त संगठनहरू: उनले राणा शासनको अन्त्यका लागि नेपाल प्रजा परिषद्मा सक्रिय भूमिका खेले।

• सामाजिक सुधार: उनले छुवाछूत तथा सामाजिक कुरीतिहरू हटाउने अभियान चलाए।

४. शहादत (बलिदान)

धर्मभक्त माथेमाको प्रजातन्त्रप्रति सक्रियताले राणा सरकारलाई असह्य भयो। उनलाई पक्राउ गरी भिषण यातना दिइयो। अन्ततः वि.सं. १९९७ माघ १३ गते काठमाडौंको सिफलमा रुखमा झुन्ड्याएर हत्या गरियो।

३) गंगालाल श्रेष्ठ को जीवनी र परिचय

१. व्यक्तिगत विवरण

• पूरा नाम: गंगालाल श्रेष्ठ

• जन्म: वि.सं. १९७५ (सन् १९१८)

• जन्मस्थान: नारायणहिटी, काठमाडौं, नेपाल

• बुबा: भजनलाल श्रेष्ठ

• आमा: श्रीमती हरिकला श्रेष्ठ

• धर्म: हिन्दू

• जाति: नेवार

• मृत्यु: वि.सं. २१ वर्ष को उमेरमा-१९९७ माघ १५, शोभा भगवती, काठमाडौं (गोली हानी हत्या)

• पहिचान: नेपालका महान सहिद मध्ये एक

२. बाल्यकाल र शिक्षा

गंगालाल श्रेष्ठ काठमाडौंमा जन्मेका थिए। उनी बाल्यकालदेखि नै अत्यन्तै मेधावी विद्यार्थी थिए। उनले त्रिचन्द्र कलेजबाट विज्ञान विषयमा अध्ययन गरे।

विद्यार्थीकालमै उनले नेपालमा व्याप्त अन्याय, अत्याचार, र निरंकुश शासनप्रति असन्तुष्टि व्यक्त गर्न थाले। भारतीय स्वतन्त्रता आन्दोलनबाट प्रभावित भएर उनले नेपालमा पनि राणा शासनको विरुद्धमा आवाज उठाउन थाले।

३. समाज सुधार र क्रान्तिकारी गतिविधि

गंगालाल श्रेष्ठले समाज सुधार र प्रजातान्त्रिक आन्दोलनमा महत्वपूर्ण भूमिका खेले।

• राणा शासनको विरोध: उनले निरंकुश राणा शासनको अन्त्यका लागि नेपाल प्रजा परिषद्सँग मिलेर संघर्ष गरे।

• शिक्षा र जनचेतना: उनले शिक्षाको विकास तथा जनचेतनाको अभिवृद्धि गर्नुपर्नेमा जोड दिए।

• क्रान्तिकारी गतिविधि: नेपाल प्रजा परिषद् अन्तर्गत उनले प्रजातन्त्र स्थापना गर्न सक्रिय भूमिका खेले।

• उनको सक्रियताले गर्दा राणा सरकारले उनलाई देशद्रोही ठानी पक्राउ गर्यो।

४. शहादत (बलिदान)

वि.सं. १९९७ माघ १५ गते, गंगालाल श्रेष्ठलाई दशरथ चन्दसँगै शोभा भगवती मा लगेर गोली हानी हत्या गरियो। मृत्यु अघि उनले राष्ट्रका लागि जीवन समर्पण गरेको सन्देश दिएका थिए।

४) दशरथ चन्दको जीवन परिचय

१. व्यक्तिगत विवरण

• पूरा नाम: दशरथ चन्द

• जन्म: वि.सं. १९७० (सन् १९१३)

• जन्मस्थान: बैतडी, सुदूरपश्चिम नेपाल

• बुबा: कृष्ण चन्द

• आमा: गंगा चन्द

• धर्म: हिन्दू

• जाति: क्षेत्री

• मृत्यु: २७ वर्षको उमेर-१९९७ माघ १५, शोभा भगवती, काठमाडौं (गोली हानी हत्या)

• पहिचान: नेपालका महान सहिदमध्ये एक

२. वाल्यकाल र शिक्षा

दशरथ चन्दको जन्म बैतडी जिल्लाको एक शिक्षित परिवारमा भएको थियो। बाल्यकालदेखि नै उनी अध्ययनशील, साहसी र न्यायप्रेमी थिए। प्रारम्भिक शिक्षा बैतडीमा लिएका उनी उच्च शिक्षाका लागि भारत गए।

भारतमा रहँदा उनी भारतीय स्वतन्त्रता आन्दोलनबाट प्रभावित भए। त्यहाँ उनले नेपालमा पनि प्रजातन्त्रको बीउ रोप्नुपर्छ भन्ने सोच बनाए।

३. समाज सुधार र क्रान्तिकारी गतिविधि

दशरथ चन्दले राणा शासनको विरुद्ध प्रजातान्त्रिक चेतना फैलाउन ठूलो योगदान गरे।

• नेपाल प्रजा परिषद्: उनी नेपाल प्रजा परिषद्सँग आबद्ध भई राणा शासनको अन्त्यका लागि संघर्ष गर्न थाले।

• जनचेतना अभियान: उनले शिक्षा, समानता, र न्यायको लागि आवाज उठाए।

• क्रान्तिकारी गतिविधि: उनले नेपालमा प्रजातन्त्र स्थापनाका लागि विद्रोह चलाए।

यसका कारण राणा सरकारले उनलाई पक्राउ गरी मृत्युदण्डको सजाय सुनायो।

४. शहादत (बलिदान)

वि.सं. १९९७ माघ १५ गते, दशरथ चन्दलाई गंगालाल श्रेष्ठसँगै शोभा भगवती मा लगेर गोली हानी हत्या गरियो।

मृत्युअघि उनले राष्ट्रका लागि आफ्नो बलिदान व्यर्थ नजाने सन्देश दिएका थिए।

उपसंहार:

सहिदले सपना त देखे । सपना जसले बोक्छ मात्र उसलाई था हुन्छ कि त्यो सपना के हो ? सपना कसले पूरा गर्ने हो ? सपनाको पूरा गर्ने माध्यम के हो ? कसले गर्ने हो ? हो सहिदको सपना उनीहरुमै सीमित थियो न वाबुलाइ भन्न पाए, न आमालाइ सुनाउन पाए, न श्रीमतीलाई भन्न भ्याए । मात्र भ्याए त आम नेपालीको सपना साकार पार्नलाई । केही गर्नु छ भनी लागे अनि आफ्ने आहुति दिए । सपना नेपालमा धेरैको थियो । सहिदका थिए । राजा महेन्द्रको थियो । जननिर्वाचित प्रधानमन्त्री वीपी कोइरालाको थियो । मदन भण्डारीको थियो । राजा वीरेन्द्रको थियो । नेपालका सवै विभूतिहरुको थियो ।

तारकेश्वोर नगरपालीका ०६, काठमाडौं

[email protected]