रासायनिक खेतीको प्रचलन सन् १९६० को दशकमा आएपछि धानसँगसँगै गहुँको उत्पादनमा पनि व्यापकता आयो । साथै अन्य खाद्यान्नको उत्पादनमा पनि बढी जोड दिइयो । रासायनिक खेती प्रचलनमा आएपछि यसको असर भूजल एवं जलवायु परिवर्तन समेतमा पर्न थाल्यो ।

भूजल स्तरमा कमी :
बढी उत्पादनका लागि फसललाई आवश्यकतानुसार पर्याप्त पानि चाहिन्छ । समयानुकुल पानी नपरेको कारण किसानहरु भूजलको प्रयोग गर्न थाले । भारतमा पहिला साढे ६ करोड हेक्टर जग्गामा खाद्यान्न उत्पादन हुने ठाउँमा अहिले १४ करोडभन्दा बढी हेक्टर जग्गामा खेती भै रहेको छ । नेपालमा अहिले चौदह लाख हेक्टर भन्दा बढी जग्गामा धान र गहुँको खेती गर्न सकिन्छ । यसको अधिकतम हिस्सा तराई मधेशमा पर्छ । भारतमा धेरैजसो ठाउँहरुमा भूजलको समस्या विकराल छ । ३०-४० फिटबाट ८०-९० फिट, त्यस पछि १५०-२०० फिट र २००-२५० फिटभन्दा माथि ठाउँ ठाउँमा भूजल स्तर घटिसकेको छ । नेपालको तराई मधेशमा पनि महेन्द्र राजमार्ग वरिपरिलगायत विभिन्न ठाउँहरुमा २५० फिट तलसम्म भूजल स्तर पुगिसकेको छ । त्यसमा पनि मधेश प्रदेशको स्थिति भयावह छ । म भाग्यशाली ठाउँमध्ये सप्तरी जिल्लाको तिलाठी कोइलाडी गाउँपालिका वडा नं. १ को वेलहीमा बस्छु । त्यहाँ ३०-३५ फीटमा पानी पाउँछ । वर्षातको मौसममा पाँच फिटमा नै प्रशस्त पानी पाउँछ । 
तराई मधेशमा भयावह स्थिति आउँदैछ । जनकपुर र वीरगञ्जको स्थिति भयावह छ । भारतले नेपालसँग सम्झौता गरेर हाम्रो कोशी, गण्डकी, शारदा ब्यारेज र महाकालीको पानी आफ्नो खाद्यान्न उत्पादन गर्ने पकेट क्षेत्रमा पुर्‍याएको छ । नेपालले आफ्नो खाद्यान्न उत्पादन गर्ने पकेट क्षेत्रमा तराइ मधेशमा सिंचाईको व्यवस्था गर्न असमर्थ रहे । यसकारणले पर्याप्त खाद्यान्न उत्पादन नभएर खाडी मुलुकमा काम गर्ने दाजुभाई दिदीबहिनीले खुन पसिना बगाएर कमाएको पैसालाई शिक्षा स्वास्थ्य तथा विकासमा खर्च नगरीकन खाद्यान्न आयात गर्नमा खर्च गरिरहेको छौ । 
हाम्रो पूर्व प्राविधिकहरुले कोशी डाइभर्सन गरी मधेश प्रदेशका जिल्लाहरुमा सिंचाईको व्यवस्था गरी अन्न उत्पादनमा वृद्धि गर्ने दशकौं पहिला नै योजना बनाएका थिए । सिक्टा र मोहनाजस्ता अनेकौ महकाली सिंचाई आयोजन हरुका प्रारुप राखे तर हाम्रो अदूरदर्शिताले केही पनि सफल हुन सकेन । 
हाम्रो अदूरदर्शिता अर्को पनि उदाहरण देखिन्छ । एकातर्फ सरकारले सुनकोशी डाइभर्सनका आयोजनामा अर्वौ खर्च गरिरहेको छ । तर उसैको कमान्ड एरियामा भूजल प्रयोग गर्ने गरी अर्बौैको सिचाई आयोजना ल्याएको छ । कोशी डाइभर्सन योजना पनि ल्याउने हो भने अर्बौको खर्च भूजल दोहनमा किन खर्च गर्ने विषयमा किन प्राविधिकहरुले सल्लाह दिए ? बुझन सकिरहेको छैन । किसानहरुले  धेरैजसो ठाउँहमा बोरिङ जडान गरेका छन् । 
प्राविधिकहरुले यतिसम्म भन्दै गरेका छन् कि भूजलको प्रयोग सिचाईका लागि गर्ने हो, आखिर त्यो जल भूमिमुनि नै जाने हो । यदि यस्ता भन्ने हो भने उहाँले माटोको विज्ञान बुझ्नु पर्छ । वाष्पीकरणको विज्ञान बुझ्नुपर्छ । माटोको अवस्था अहिले कस्तो छ, त्यस विषयमा बुझ्नुपर्छ । माटोमा पानी चार्ज गर्ने क्षमता छ-छैन वा छ भने कति छ बुझनुपर्छ । 
माटोको भौतिक गुण (Physical Property)  को विषयमा समीक्षा गरौँ । सन् १९६० दशकपछि नेपालमा रासायनिक खेती प्रचलनमा आएको हो । रासायनिक खेती आएपछि यान्त्रीकरण पनि भित्रिएकै हो । यान्त्रीकरणअन्तर्गत खासगरी ट्याक्टर, थ्रेसर आदि आउँछ । खेतीमा रासायनिक मलको प्रयोग र रासायनिक मल विषादिको प्रयोगले सबै देखिने नदेखिने जीवहरु मरिसकेको छ । प्राकृतिक हलवाहा गड्यौलाको लोप भएको छ । भूजल स्तर तल गएको छ । पानीको कोशीका (Water Capillaries)  हरु यी प्राकृतिक हलवाहाको कमी र भारी भरकम ट्याक्टछरहरु बारम्बार खेतमा जाँदा नष्ट भएछ । 
दशकौंदेखि युरिया र डि.ए.पी. मल प्रतिहेक्टर सयकडौं मेट्रिक टन प्रयोग भइसकेको छ । युरियाको ४६ प्रतिशत नाइट्रोजन मात्र प्रयोगमा आउँछ । बाँकी सेन्थेटिक मेटेरियल हो । फोस्फोरसको लागि जति पनि फासफेट प्रयोगमा आउँछ, सबैको ३० प्रतिशत जति मात्र प्रयोगमा आउँछ । बाँकी अघुलनशील ठोस पदार्थको रुपमा खेतमा नै बस्छ । सेन्थेटिक मेटेरियलले माटोलाई कडा बनाउनुको साथै ३-४ फीट तल गई एउटा लेयर रुप धारणा गर्दछ । यसले पानी तल जानबाट रोक्ने गर्दछ । सिंचाईको पानी होस् वा वर्षातको मुनि नगई बगेर जान्छ । वाष्पीकरण  (Evaporation)  ले पनि पानी सुख्न जान्छ । माटोमा कार्वनिक पदार्थ हुन्छ । त्यसले पनि पानी अवशेषित (absorb)  गरेर राख्छ । त्यो पनि बिरुवालाई पानी उपलब्ध गराउँदै बाँकी वाष्पीकरण हुन्छ । गर्मी होस् वा वर्षात् जा जाडो होस् पानीको वाष्पीकरण सर्दै भइराख्छ । के कति हुन्छ बाह्य  तापक्रममा निर्भर गर्दछ । वरदानको रुपमा पाएको नदीनालाको पानी प्रयोग नगरी पूर्खाले जोगाएर राखेको भूजल दोहनमा हाम्रो संलग्नतालाई भावी पिंढीले हामीलाई सराप्नेछ । 
भूजल कमीको कारण पहाडबाट मानिसहरुको तराई मधेशमा बसाइ सराई भयो । सहजपूर्वक जीवन निर्वाह गर्न सक्ने आफ्नो भूमिमा  बसाइ सराई हुनु स्वभाविक हो । मधेश प्रदेशको जनसंख्या सबै प्रदेशभन्दा बढी छ । बसाइ सराइ धेरैजसो महेन्द्र राजमार्गको वरिपरिमा भएको छ । जंगल फडानीबाट खेतीयोग्य जग्गा विस्तार र जंगल फडानी गरी चोरी निकासीले धेरै रुख कटानी भए । एउटा रुखको कपालभन्दा पातलो जराको जाल २०-३० फिट तल र त्योभन्दा तल पनि जाने गर्दछ । यसबाट वर्षातको समयमा भूजल चार्ज हुन्छ । चुरिया क्षेत्रमा अत्याधिक रुखहरुको कमीले गर्दा तराई मधेशको भूजल चार्ज हुन बाट बञ्चित भए । चुरियाको माटो बालुवा तराई मधेशमा पुर्न गई धेरै पुरानो रुखहरु सुकेर गए र यीबाट हुने पानी रिचार्ज हुन सकेन । 
नदीनाला र चुरिया क्षेत्रमा बालुवा गिट्टी ढुंङ्गा उत्खननमा बारम्बार ट्याक्टर र हेभी मसिनरीहरुको प्रयोगले पानी तल जाने पातलो प्वाललाई वन्द गरेको कारण वर्षात वा नदीको पानीबाट भूज चार्ज हुन सकेन । 
रासायनिक मलको बढी प्रयोग, युरिया जंगल फडानी र नदी नालाको उत्खननले प्राकृतिक रुपमा भूजल चार्जको लागि गइराख्ने पानीको बाटो सबै बन्द भए । बढ्दो जनसंख्यालाई पिउने पानी र धान गहुँ उत्पादनका लागी चाहिने पानीको लागी भूजलको प्रयोग हुदै गयो । यसरी भूजल डिस्चार्ज हुँदै गयो र त्यसको सट्टा पानी चार्ज गर्ने व्यवस्था सबै बन्द भए । फलस्वरुप भूजल स्तर तलतिर जाँदै गयो । 
अहिले पनि चेतिएन भने नदीनालाको पानी प्रयोग नगरी भूजल मात्रको प्रयोग सिँचाईको लागि गर्ने हो भने आजको पिंढीलाई भविष्यको पिंढी के भन्ने हो आफ्नो नामकरण आफै गरे हुन्छ । 

जलवायु परिवर्तनमा रासायनिक खेतीको भूमिकाः
रासायनिक खेतीमा विभिन्न रासायनिक मलहरु र विभिन्न रासायनिक विषादिहरुको प्रयोग हुन्छ । यी रासायनिक मलहरु र नाना प्रकारका विषादिहरुको उत्पादनमा हरित गृह ग्यास (Green House Gas)  को उत्सर्जन हुन्छ । रासायनिक मलहरु एवं विभिन्न विषादिहरु खेतीमा प्रयोग गर्दा मिथेन, नाइट्रिकअक्साइडजस्ता अन्य हरितगृह ग्यास उत्सर्जन हुन्छ । विश्वभरिमा खेतीबाट उत्पादित हरितगृह ग्यास को जम्मा हरित गृह ग्यास उत्सर्जनमा १२ देखि १५ प्रतिशतसम्म हिस्सा हुने गर्छ । नेपालमा जलवायु परिवर्तनको जुन रफ्तार छ, प्रतिवर्ष ०.०५ डि.ग्री तापक्रम बढिरहेको छ । हिमाल पग्लँदैछ । खोलानालाहरु सुख्ने अवस्था छन् । अतिवृष्टि र अनावृष्टिले बेला-बेलामा चुनौती दिने गरेका छन् । भूजल स्तरमा सुधार हुने अवस्था भने झन्झन् बिग्रिदै गएको छ । अरुको सहयोग पाए पनि नपाए पनि आफूले गर्न सक्ने सवब उपाय संचालनमा ल्याउनु पर्छ । यसपछिका लेखहरुमा विकल्पको बारेमा चर्चा गरिनेछ ।

निष्कर्षः 

जैविक विविधतामा आएको कमी होस वा भूजल स्तरमा कमी आएको वा खाद्यान्नमा पौष्टिकताको कमी आएको हरेक ठाउँमा रासायनिक खेती जिम्मेवार देखिन्छ । यहाँसम्म कि जलवायु परिवर्तनमा पनि सहयोग गर्न छोडेन । विकल्पको लागि तयार हुनै पर्छ ।