यसभन्दा पहिलाका लेखमा परम्परागत खेती, रासायनिक खेतीका विषयमा आफ्नो अध्ययनको सार राख्दै रासायनिक खेतीबाट स्वास्थ्यमा दूरगामी असर र रासायनिक खेतीमा प्रयोग गरिने नाइट्रोजन एटमको मौलिक स्वभावबारे स्पष्ट गर्न प्रयास गरिसकेको छु । पक्कै पनि पाठक वर्गले चिन्तन–मनन गर्नु भएको होला भन्ने मेरो विश्वास छ । यासँगसँगै हामीले रासायनिक खेतीबाट जैविक विविधतामा भएको ह्रास र वातावरणीय प्रभावबारे पनि बुझ्नु आवश्यक छ । 
आज विश्वव्यापी रुपमा जलवायु परिवर्तनले गर्दा तापक्रम वृद्धि हँुदै गएको छ । हिमश्रृङखला पग्लने क्रममा छ । सामुद्रिक जलस्तरमा बृद्धि हुन लागेको छ । जल, जमीन र जलवायु दुषित भएको छ । जंगल र जनावरमा प्रतिदिन ह्रास हुँदै गएको छ । जैविक विविधता अति कमजोर हुँदै गएको छ । हिमाल र पहाडमा बेमौसममा फूलहरु फूल्न थालेका छन् । अतिवृष्टि र अनावृष्टिको प्रकोप बढ्न थालेको छ । विश्वव्यापी तापक्रम वृद्धिका मुख्य कारणहरुमध्ये विकसित र विकासशील देशहरुबाट भएका र भइरहेका प्राकृतिक श्रोतहरुको दोहन र यसमाथिको अतिक्रम पनि प्रमुख कारण हुन् । साथै भूमिगत जलश्रोतको अधिकतम प्रयोग, जंगल विनाश, हरित क्रान्तिको नाउँमा अधिकतम रासायनिक मल एवं विषादिहरुको उत्पादन एवं प्रयोगले पनि भूमिभित्र र बाहिर समेतको जैविक विविधता (Biodiversity) नष्ट हुनुमा र जलवायु परिवर्तनमा प्रमुख भूमिका निर्वाह गरेको छ ।

भूमिका जैविक विविधतामा रासायनिक खेतीको असरः 
सर्व प्रथम भूमिको जैविक गुण (Biological property),  भौतिक गुण (Physical property) र  रासायनिक गुण (chemical properties) बारे चर्चा गरौँ । भूमिको जैविक गुण राम्रो भएमा भौतिक गुण र रासायनिक गुण पनि राम्रो हुन्छ । माटोमा आँखाले देख्ने र न देख्ने जीवाणुहरु हुन्छन् । गड्यौला, दीमक, केकडा, घोघा, भ्याकुता आदि देखिने जीव जीवाणु हुन् । लाभदायक जीवाणु (positive pathogen)  एवं हानिकारक जीवाणु (negative pathogen)  हरु आँखाले नदेखिने जीवाणुअन्तर्गत आउँछन् । गड्यौलाहरु किसानका साथी हुन् । यसलाई प्राकृतिक हली पनि भनिन्छ । यसले माटोलाई तल-माथि गरिरहेका हुन्छन् । यसले जमीन मुनिबाट आउने पानी केशिकाहरु (water capilaries) लाई सहज बनाउँछ । गड्यौला, दीमक जस्ता जीवहरु कार्वनिक पदार्थलाई विघटन गर्ने कार्य गर्दछ । यी सवै जीवहरु माटोलाई भुरभुरा बनाउँछ । लाभदायक जीवाणुहरुले यस्ता कार्वनिक पदार्थलाई भोजनको रुपमा ग्रहण गर्दछ र मरेको जीवहरुको जीवांशबाट फसललाई पौष्टिक तत्व प्राप्त हुन्छ । यी जीव-जीवाणुले माटोको जैविक गुणको साथै भौतिक गुण पनि राम्रो राख्ने गर्दछ । यी जैवीक गुणले फसलले पर्याप्त पौष्टिक तत्व प्राप्त गर्ने भएकोले रासायनिक गुण पनि राम्रो भएको देखिन्छ । माटोमा रहेका पर्याप्त कार्बनले जमीन मुनि भूजलबाट आउने पानीका कोशिकाहरु (water capilaries)  बाट केही न केही पानी ग्रहण गर्दछ र वातावरणमा रहेका १२–१५ प्रतिशत आर्दता (moisture)  लाई पनि केही हदसम्म अवशोषित (absorb)  गर्दछ । यसले गर्दा फसलमा धेरै पानी पनि दिइराख्नु पर्दैन र भुजल दोहनमा कमी आउँछ । यी सवै बलियो जैविक विविधता (Biodiversity)  भएको भूमिको पहिचान हो । 
आज हामी रासायनिक खेतीमा प्रवेश गरेका छौँ । माटोमा पौष्टिक तत्वको कमी भएको कारण सप्लीमेन्टरी फुडको रुपमा नाना प्रकारका रासायनिक मल जस्तै युरिया, डि.ए.पी, एम.ओ.पी आदि अनेकौ प्रकारको मल प्रयोग गरिरहेका छौ । फसलमा रोग लागेमा पेस्टीसाइड, इन्सेक्टीसाइड जस्ता अनेकौ विषादिहरुको प्रयोग गर्दा यी विषदिहरु चुहिएर माटोमा जाने गरेको हुन्छ । खरपतवार (माटोबाट झिकिएका झारपात) मार्न अनेकौ प्रकारका विषादि जस्तै विडीसाइडहरु प्रयोग गरिएको हुन्छ । थाइमेट, फोरेट, क्लोरोपोरिफसजस्ता अनेकौ विषादि रसायन दीमक (कीरा) आदि मार्न र फसलमा रोग नलाग्ने भनि माटोमा मिसाइन्छ । यी विषादि माटो र पानीमा मिसिंदा माटोसँगै बग्ने पानी पनि विष युक्त हुन्छ । गाइवस्तुले यो पानी पिउने भएमा बिरामीको साथै मर्ने अवस्थासमेत आउँछ । यी विषदिहरु लीचिङ्ग भै भुजल (Ground water)  मा पनि मिसिन जान्छ । पेस्टीसाइड, विडीसाइड आदि विषादि रसायनको प्रयोगले माटोमा रहेका गड्यौला, दीमक, भ्यागुता, केकडा, घोघालगायत आँखाले नदेखिने लाभदायक जीवाणु समेत नष्ट हुन्छ । गड्यौला अर्थात प्राकृतिक हलीले माटोलाई चार–पाँच फीट तल–माथि गर्ने काम बन्द हुन्छ । यस्तो गर्नाले गर्दा फसलका जरामा पुग्ने अक्सिजन जाने पनि बन्द हुन्छ । माटोलाई भुरभुरा गर्ने काम पनि बन्द हुन्छ । पानी कोशिकाहरु पनि बन्द भएर जान्छ । भारी ट्रैक्टरको पनि बारम्बार प्रयोग गर्दा माटो कम्प्याक्ट भएर जान्छ । युरिया मा ४६ प्रतिशत मात्र नाइट्रोजन हुन्छ । बाँकी सिंथेटिक पदार्थ हुन्छ । अनियन्त्रित युरिया एवं अन्य रासायनिक मलको प्रयोगले गर्दा माटोको माथिल्लो सतहभन्दा ३–४ फिट तल सिंथेटिक लेयर बस्न जान्छ । सिंथेटिक लेयर, माटोको कम्प्याक्सन र पानी कोशिकाहरु बन्द हुने भएको कारण वर्षातको पानी जमीन मुनि जाँदैन । बगेर बाहिर जान्छ । पानीको चार्ज भूजल को लागि हुँदैन । आवश्यक्ताअनुसार भुजलको प्रयोग गर्ने तर भूजलको लागि पानी चार्ज नगर्नाले भूजल स्तर दिनानुदिन घटदै गएको छ । एकातिर भूजल स्तर घटदै गएछ । अर्कोतिर जैविक विविधता नष्ट हँुदा लाभदायक जीवाणु नष्ट भएछ । यसले गर्दा जीवांश कमी हुन जान्छ । फसलले प्राप्त गर्ने पोष्टिक तत्वमा कमी हुन जान्छ । यसको परिपूर्ति गर्न रासायनिक मलको प्रयोगको मात्रा दिनानुदिन बढदै गएको छ । 
जलवायु परिवर्तनमा पनि रासायनिक खेतीको महत्वपुर्ण भूमिका रहेको छ । रासायनिक मलहरु पेस्टीसाइड, वीडिसाइड तथा अन्य रसायनहरु उत्पादन गर्दा हरित गृह (Green house gas) उत्सर्जन हुन्छ । रासायनिक मल तथा विषादिहरु प्रयोग गर्दा पनि मिथेन, नायट्रिक अक्साइड जस्ता अन्य हरित गृह उत्सर्जन हुन्छ । रासायनिक पदार्थ उत्पादन तथा प्रयोगले गर्दा पर्याप्त हरित गृह उत्सर्जन भई जलवायु परिवर्तनमा प्रमुख भूमिका निर्वाह गरिरहेको छ । सँगसँगै अस्वस्थ आहारको कारण अस्वस्थ मानव जातिको विकास भइरहेको छ । यसले मानव सभ्यतामा नै खतरा उत्पन्न गरेको छ ।

भूमि वाहिर जैविक विविधता नष्ट हुनु कारणः

नेपालको चुरिया जंगल विनास भयो । चुरिया जंगल आसपास पहाडबाट मानिसहरुको बसाई सर्न थाले । जंगलको क्षेत्रफल घट्यो साथै चोरी निकासीको कारण एवं विभिन्न आयोजना निर्माणका कारण जंगलको रुखहरु घटदै गयो । चुरियाको कमजोर माटो वर्षातको पानीसँगै तराई मधेशमा फैलिदै गयो । बालुवाको कारण मधेश मा भएका विभिन्न जातका रुखहरु सुख्दै गए । मेरो आफ्नो गाउँमा सयकडौं रुखहरु सुकेको उदाहरण छ । नेपालमा खेतहरुमा भएको कतिपय रुख छहारी भएर कम उपज हुने भनी पनि काटिन थाले । भएको जलाशयहरु पनि मासिदै गए । कतिपय जलाशय पनि चुरियाको माटोले पुरिन गयो । गाउँहरुमा खेतको खाल्टो पनि पुरिने भए । यसरी सीमसारहरु पनि खुम्चिदै गए । 
भारतमा चकलावन्दीको कारण खेतमा भएका सवै रुखहरु काटिए । यता भारत तथा नेपालमा रासायनिक खेतीको प्रचलन आइसकेपछि फसलमा रोग लाग्न नदिन वा रोग लागिसके पछि विषादि रसायनको स्प्रेको प्रचलन आयो । कीरा–फट्यांग्ररा मरेपछि चराचुरुंगीहरुले यसलाई खायो र चरा चुरंगीहरु विष खानाले मर्दै गए । कतिपय जातका चराहरु लोप भइसके । कतिपयले लोप हुने अन्तिम अवस्थामा पुगिसके । हामीले गाउँमा हुँदा दशैको बेला विजया दशमी यात्राको दिन बिहानै उठेर नीलकंठ चराको दर्शन गर्ने गथ्र्याैं । दर्शन गर्ने बेला नीलकंठ लाई भनिन्थियो “हे निलकंठ महारानी अहाँकर गोड् लागै छि, साँझ विहान पैँखा दियहक आ यात्रा धाम मा दर्शन दियहक” अर्थात् हे निलकंठ महारानी तपाई लाई प्रणाम गर्दछु । साँझ विहान आफ्नो प्वाँख दिनु होला र अर्को यात्रा मेलामा दर्शन दिनु होला । आजभोलि गाउँ घरमा नीलकंठ चरा देख्न छाड्यो । मुश्किल ले कुनै गाउँ मा देखिन्छ । 
यो विषादि रासायनको स्पे्रले खेतमा आउने रंग विरंगी पुतली, लाभदायक कीट पतंगहरु लुप्त भए । माहुरी पनि लुप्त भई खेतमा आउन छाडे ।  यी लाभदायक कीट पतंगहरुले रोग फैलाउने कीटलाई मार्ने काम पनि गथ्र्याे । त्यो काम बन्द भयो । रंग विरंगी पुतली, कीट पतंगहरु एवं माहुरीबाट हुन सक्ने परागन बन्द भए । रोग फैलाउने कीट खाने चराहरु नष्ट भए । चरा बस्ने रुखहरु कम भए । चराहरुलाई पानी खान जलाशय र सीमसारहरु पनि संकुचित भए । बायुमंडलको चिसोपना पनि घटदै गयो । ५० डिग्री सेल्सियसको आसपासको तापक्रममा खेतका नदेखिने लाभदायक जीवाणु पनि मर्ने भए । यसरी रासायनिक खेतीको आगमनपछि माटोबाहिरको जैविक विविधता पनि नष्ट हुन पुग्यो ।

निष्कर्षः मानव सम्यता बचाउन प्राकृतिक संतुलन कायम गर्नु आवश्यक छ । यसका लागि रासायनिक खेतीको वैकल्पिक व्यवस्थामा जानुपर्छ ।